Με χαρά πληροφορηθήκαμε από τον εκλεκτό φίλο καλβιστή κ. Σπύρο Ν. Παππά την προσεχή δημοσίευση στο ATHENS REVIEW, ενός άγνωστου ποιήματος του Ανδρέα Κάλβου, που ο ίδιος ανακάλυψε στη βιβλιοθήκη Forteguerriana. Κοινοποιούμε την ανακοίνωση του περιοδικού με ημερομηνία 7 Φεβρουρίου 2019 και θα επανέλθουμε όταν δημοσιευθεί η εργασία της παρουσίασης και του σχολιασμού του ποιήματος. Για άλλη μια φορά από το παρόν ιστολόγιο εκφράζουμε τα θερμά συγχαρητήριά μας στον κ. Παππά για την συνεχιζόμενη πολύτιμη προσφορά του στις καλβικές μελέτες.
Ο καλβιστής κ. Σπύρος Ν. Παππάς συνεχίζοντας, συστηματικά και αθόρυβα, το ερευνητικό του έργο, μας πρόσφερε και πάλι μια ευχάριστη έκπληξη. Σε εκτενέστατο δοκίμιό του που δημοσιεύθηκε στην έγκριτη ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ, που μας έστειλε σε ηλεκτρονική μορφή , παρουσιάζει, αναλύει και σχολιάζει μια σειρά πολύτιμα στοιχεία που έφερε σε φως για την πνευματική και καλλιτεχνική κατάρτιση του Ανδρέα Κάλβου (1792-1869) στη διάρκεια της πρώτης διαμονής του στη Φλωρεντία, την διετία 1814-1815, όταν ο ποιητής ήταν 22/23 ετών. Συγκεκριμένα, ο κ. Παππάς, βαθύς γνώστης της σχετικής βιβλιογραφίας και αλληλογραφίαςτου Κάλβου, εστίασε την έρευνά του σε ένα θέμα που είχε ήδη τεθεί παλαιότερα και που παρέμενε εν πολλοίς ατεκμηρίωτο: τη σχέση δηλαδή του Κάλβου με το θέατρο ως ηθοποιού, γιατί ως θεατρικού συγγραφέα δεν υπήρχε καμιά αμφιβολία, ήταν γνωστή από τα Ιταλικά του έργα. Και ω του θαύματος, ο ερευνητής μας πέτυχε διάνα! Εντόπισε δύο αθησαύριστα δημοσιεύματα της εφημερίδας Gazzetta di Firenze, (20 Σεπτεμβρίου 1814 και 16 Δεκεμβρίου 1815) από τα οποία αποκαλύπτεται ότι “ο Ανδρέας Κάλβος ερμήνευσε ως ηθοποιός, σε παραστάσεις στη Φλωρεντία, βασικούς ρόλους από δύο θεατρικά έργα του Vittorio Alfieri (1749-1803), παραστάσεις {που} αποτελούσαν την πρακτική κορύφωση -ως αναπόσπαστο τμήμα- ενός συγκεκριμένου ακαδημαϊκού προγράμματος” και οι οποίες δόθηκαν στο Conservatorio d´ Arti e Mestieri και στο Teatro Santa Maria, αντίστοιχα. Από τα παραπάνω δημοσιεύματα μαθαίνουμε επίσης ότι ο Κάλβος σπούδαζε Απαγγελία και Θεατρικές Τέχνες (Declamazione e Arti Teatrale), στην περίφημη Ακαδημία Καλών Τεχνών της Φλωρεντίας (Accademia di Belle Arti di Firenze), με καθηγητή τον Antonio Morrocchesi (1768-1838), κορυφαίο στην εποχή του ηθοποιό του Ιταλικού θεάτρου, θεατρικό συγγραφέα και σκηνοθέτη, καθώς και διδάσκαλο της υποκριτικής και ρητορικής τέχνης, καθηγητή στην εν λόγω σχολή από το 1811. Η ακριβής διάρκεια των θεατρικών σπουδών του Κάλβου στην εν λόγω Ακαδημία παραμένει άγνωστη. Ο Κάλβος πάντως φαίνεται να συνδεόταν με τον Morrocchesi από το 1813, όπως συμπεραίνεται από μια επιστολή του Φόσκολο προς τον Κάλβο (Μιλάνο, 17 Δεκεμβρίου 1813). Ως γνωστόν, ο Κάλβος την ίδια περίοδο διατηρούσε στη Φλωρεντία ερωτικό δεσμό με μια κόρη ονόματι Guiditta Morrocchesi, η “αινιγματική” Ιουδήθ των καλβιστών, κατά τέσσερα χρόνια μεγαλύτερή του, δεσμό που διέκοψε αιφνίδια και “άκαρδα” λίγο αργότερα, εγκαταλείποντας και τις σπουδές του, για να ακολουθήσει τον Φόσκολο στην αυτοεξορία του στην Αγγλία. Το δεύτερο δημοσίευμα της Gazzetta di Firenze, τύχη αγαθή και χάρις στον ερευνητή μας, θέτει τερμα στο “αίνιγμα Ιουδήθ”: Η αναφερόμενη ως συμπρωταγωνίστρια του Κάλβου στην παράσταση του 1815 Guiditta Morrocchesi, ήταν συμμαθήτριά του και ανηψιά του διάσημου καθηγητή Morrocchesi (“nipote del celebrato Professore”). O Κάλβος δεν θα “ξεχάσει” πάντως την “πληγωμένη” Giuditta. Θα χρησιμοποιήσει το όνομά της “με συνθηματικό τρόπο” στην αλληλογραφία του με την Quirina Magiotti : ” Giuditta Morocchesi siete voi stessa cara Sig Quirina”, της γράφει σε επιστολή του από το Λονδίνο, στις 19 Σεπτεμβρίου 1816. Τούτο όμως άπτεται ενός άλλου θέματος, που αφορά τις σχέσεις του Φόσκολο με την Magiotti…
Η νέα τούτη συνεισφορά του Σπύρου Παππά στις καλβικές σπουδές είναι πολύτιμη, πρωτίστως γιατί έρχεται να ρίξει φως στο θέμα των εν πολλοίς “ανεξιχνίαστων σπουδών” του Ανδρέα Κάλβου και στις επαφές του με την ακαδημαϊκή ελίτ της Φλωρεντίας .΄Οπως σωστά τονίζει ο ερευνητής μας, η μαθητεία του Κάλβου στην φλωρεντινή Ακαδημία Καλών Τεχνών επιβάλλει την “επιτακτική ανάγκη μιας συνολικής αναθεώρησης των παλαιότερων εντυπώσεων περί της αποκλειστικής αυτοδιδαχής του Κάλβου”. Η μεγάλη επιτυχία του, αργότερα, ως Καθηγητή στην περίφημη Ιόνιο Ακαδημία είναι στοιχείο που μαρτυρεί ότι ο Κάλβος διέθετε μια πλήρη και ουσιαστική ακαδημαϊκή κατάρτιση και παιδεία.
Κλείνοντας το σύντομο τούτο σημείωμα εκφράζουμε τα συγχαρητήριά μας στον κ. Σπύρο Παππά, για τη νέα πολύτιμη ερευνητική επιτυχία του, καθώς και τις θερμές ευχαριστίες μας που μας ενημέρωσε, στέλνοντάς μας ηλεκτρονικά το σπουδαίο δοκίμιό του. Στη συνέχεια παραθέτουμε το σχετικό link της ΝΕΑΣ ΕΣΤΙΑΣ, για τους ενδιαφερόμενους φίλους του ποιητή, Ζακύνθιους και μη. Αξίζει να διαβαστεί από όλους. Το συνιστούμε θερμά.
σ.α.
*Σπύρος Ν.Παππάς, Ανδρέας Κάλβος, σπουδαστής και ηθοποιός στη Φλωρεντία (1814-1815),
Ο ευγενικός και αγαπημένος φίλος Γιώργος Βλαχάβας, μου έστειλε προχθές από την Αθήνα ένα απρόσμενο δώρο: την δίτομη Αλληλογραφία του Ανδρέα Κάλβου, που εκδόθηκε από το Μουσείο Μπενάκη. Η συγκίνησή μου, όταν πήρα στα χέρια μου την πολύτιμη αυτή έκδοση, ήταν βαθειά και ανείπωτη. Επιτέλους, ήταν καιρός! Mετά την έκδοση της Αλληλογραφίας του Διονυσίου Σολωμού από τον Λίνο Πολίτη και το μνημειώδες 10τομο EPISTOLARIO του Ούγου Φώσκολου, με τις 3000 και πλέον επιστολές του, από τον FELICE LE MONNIER , ήταν σκανδαλώδες να μην έχει γίνει ακόμη η συγκέντρωση και έκδοση της Αλληλογραφίας του τρίτου αστέρος του ζακυνθινού ποιητικού στερεώματος, του Κάλβου. Είναι λοιπόν ευτυχέστατο γεγονός που το Μουσείο Μπενάκη ήλθε να εκπληρώσει το μεγάλο αυτό χρέος, με άξιους πρωτεργάτες τον Δημήτρη Αρβανιτάκη και τον Λεύκιο Ζαφειρίου.
Οι δύο αυτοί τόμοι της Αλληλογραφίας, (που σημειωτέον εκδόθηκαν χάρη στη χορηγία του Ντίνου Μαρτίνου) περιλαμβάνουν συνολικά 388 επιστολές και σημειώματα, από και προς τον Κάλβο, 314 χρονολογημένες και 74 αχρονολόγητες, που καλύπτουν την περίοδο 1813-1869. Οι επιστολές του ίδιου του Κάλβου είναι, αν μέτρησα σωστά, 53 χρονολογημένες και μία αχρονολόγητη. Δυστυχώς, όπως και στην περίπτωση του Σολωμού, ο αριθμός των γραμμένων στα Ελληνικά επιστολών δεν ξεπερνά τα δάχτυλα του ενός χεριού. Και είναι κρίμα, γιατί τούτο δεν μας επιτρέπει να έχουμε μια πληρέστερη γνώση για το πώς χειριζόταν ο Κάλβος την Ελληνική γλώσσα. Με ποιούς αλήθεια ο ποιητής αλληλογραφεί στα Ελληνικά; Μα με φιλέλληνες: τον Guilford και τον Monk.
Οι προς τον Κάλβο επιστολές είναι πενταπλάσιες των δικών του. Τούτο σημαίνει ότι έχουμε μεγάλα κενά, επιστολικά αλλά και χρονικά. Αξίζει να αναφερθεί εδώ χρονολογικά ο αριθμός των επιστολών του Κάλβου από τους τόπους διαμονής του. Έχουμε λοιπόν:
1 Οκτωβρίου 1813 – 6 Ιουλίου 1816: οκτώ επιστολές, από την Φλωρεντία, το Fiesole, το Μιλάνο, το Hottingen και την Ζυρίχη.
19 Σεπτεμβρίου 1816 – 18 Ιουλίου 1820: είκοσι επιστολές από το Λονδίνο.
26 Δεκεμβρίου 1821 – 21 Αυγούστου 1823: τρεις επιστολές από την Γενεύη.
3 Μαρτίου 1825 – 29 Μαϊου 1826: έξι επιστολές από το Παρίσι.
6 Αυγούστου 1827 – 28 Απριλίου 1841: δεκατρείς επιστολές από την Κέρκυρα. Εννιά από αυτές προς τον ίδιο αποδέκτη: τον Γεώργιο Θεριανό.
Νοέμβριος 1853: μία επιστολή από το Λονδίνο.
28 Ιουλίου 1855: μία επιστολή από το Στράφορντ.
τέλη Οκτωβρίου 1869: μία επιστολή από το Λάουθ.
Η πενιχρότατη αυτή “συγκομιδή” επιστολών των τελευταίων τριάντα χρόνων της ζωής του ποιητή είναι απογοητευτική, αλλά βέβαια δεν σημαίνει ότι ο Κάλβος είχε πάψει να αλληλογραφεί. Ας ελπίσουμε ότι ο ζήλος των νέων καλβιστών θα αναστρέψει αυτή την εικόνα. Υπάρχει νομίζω ακόμη ανεξάντλητο πεδίο έρευνας, κυρίως στην Αγγλία…
Κάποιες από τις επιστολές του corpus λανθάνουν ή έχουν χαθεί και άλλες δημοσιεύονται για πρώτη φορά, αν και ήταν γνωστή η ύπαρξή τους προ δεκαετιών. Πλήθος από τις προς Κάλβον επιστολές παραμένουν “αναπάντητες”, δηλαδή οι δικές του δεν έχουν σωθεί. Απόδειξη η μεγάλη δυσαναλογία μεταξύ των ΑΠΟ και ΠΡΟΣ τον Κάλβο επιστολών, γενικά αλλά και στις περιπτώσεις συγκεκριμένων επιστολογράφων, όπως της Susan Fortune Ridout (34 έναντι 3), ή του John Lee (20 έναντι μίας). Συνεπώς, ουδόλως μπορεί να θεωρηθεί ότι έχουμε “τελειώσει” με το επιστολάριο του Ανδρέα Κάλβου.
Οι επιστολές δημοσιεύονται στο πρωτότυπο και σε μετάφραση, στα Ελληνικά, και ακολουθούν τα σχόλια και οι παρατηρήσεις του επιμελητή της έκδοσης… Στον πρώτο τόμο της Αλληλογραφίας, που καλύπτει την περίοδο 1813 – 1819, προτάσσεται πολυσέλιδη Εισαγωγή του Δημήτρη Αρβανιτάκη.
* Οι καλβικές μελέτες σε πλήρη άνθηση! Με χαρά λάβαμε το άρθρο του φίλου Καλβιστή κ. Σπύρου Ν. Παππά, τον οποίο ευχαριστούμε θερμότατα και συγχαίρουμε για τα πολύτιμα στοιχεία που μας παρέχει με την ακάματη ερευνητική του δραστηριότητα. Το άρθρο πρωτοδημοσιεύθηκε στο έγκριτο επτανησιακό περιοδικό πόρφυρας(διπλό τεύχος 147-148), την διεύθυνση του οποίου ευχαριστούμε για την άδεια να το αναρτήσουμε στο παρόν υπερόριο ζακυνθινό ιστολόγιο.
Καταχωρούμε με χαρά το παρόν κείμενο που μας έστειλε ο βιογράφος του Ανδρέα Κάλβου, διακεκριμένος ερευνητής και λογοτέχνης κ. Λεύκιος Ζαφειρίου, τον οποίον ευχαριστούμε θερμότατα και συγχαίρουμε για τη συνεχή σημαντική προσφορά του στον τομέα των καλβικών μελετών. Το κείμενο αυτό πρωτοδημοσιεύθηκε στο έγκριτο επτανησιακό περιοδικό πόρφυρας, τόμος Ο΄, (147/148), Κέρκυρα 2013.
* Ο καιρός, με την έννοια του χρόνου και των κλιματικών συνθηκών, και η ανθρώπινη αδιαφορία έχουν αφήσει τη φθοροποιό πατίνα τους στο κενοτάφιο του Ανδρέα Κάλβου, στο μικρό κοιμητήριο της Αγίας Μαργαρίτας, στο Keddington, που ως γνωστό βγήκε σε πλειστηριασμό και ιδιωτικοποιήθηκε, μαζί με τον ναό, το 2004. Τις πρώτες πληροφορίες για τη σημερινή κατάσταση του μνημείου τις είχαμε προ μηνών από την έφορο του Μουσείου του Λάουθ και ιστορικό Κυρία Jean Howard, τις οποίες ανακοινώσαμε στον βιογράφο του Κάλβου, Κύπριο ποιητή Γλαύκιο Ζαφειρίου, ο αδελφός του οποίου Παναγιώτης, κάτοικος Αγγλίας, αναστήλωσε το 1988 τον τάφο του Κάλβου με δικά του έξοδα. Ο Γλαύκιος δημοσιοποίησε το πρόβλημα και έκανε διάφορες παραστάσεις στην Κύπρο, την Ελλάδα και την Αγγλία, για τη σωτηρία του κενοταφίου· μάλιστα την περασμένη εβδομάδα ταξίδεψε στο Λάουθ, από όπου μας στέλνει τις παρακάτω φωτογραφίες για τις οποίες τον ευχαριστούμε θερμότατα.
* Η είδηση δεν είναι διόλου νέα, αν και προβλήθηκε προχθές σαν τέτοια από τον αθηναϊκό τύπο. Πριν από μια δεκαετία, η Αγγλικανική Εκκλησία έβγαλε σε πλειστηριασμό τον ναόν της Αγίας Μαργαρίτας, στο Keddington του Λάουθ, όπου είχε ταφεί ο Ανδρέας Κάλβος και η Αγγλίδα σύζυγός του. Στον πλειστηριασμό, ο οποίος κατακυρώθηκε σε Άγγλο ιδιώτη, περιλαμβανόταν και το μικρό κοιμητήριο όπου βρίσκεται το κενοτάφιο του ποιητή. Ως γνωστόν, είχε προηγηθει, το 1960, μετακομιδή των οστών του Κάλβου και της συζύγου στη Ζάκυνθο. Συνεπώς το κενοτάφιο είναι πλέον ιδιωτικό κτήμα. Μολονότι μας είχε δοθεί προφορική διαβεβαίωση από την Αγγλικανική Μητρόπολη του Lincoln, πριν ακόμη από τον πλειστηριασμό, ότι δεν θα θιγεί το κενοτάφιο του Κάλβου υπό το νέο καθεστώς ιδιοκτησίας, οι σημερινές ανησυχίες για την τύχη του είναι δικαιολογημένες. Και τούτο διότι το κενοτάφιο έχει ανάγκη συντήρησης, όπως και το κτήριο του ναού, κάτι που όπως φαίνεται δεν είναι σε θέση να φέρει εις πέρας ο νέος ιδιοκτήτης, ο οποίος μόλις μετά βίας μπόρεσε τα τελευταία χρόνια να επισκευάσει τη στέγη και κάποια παράθυρα του ναού. Είναι δε αξιοπρόσεκτο, ότι δεν έχει ακόμη προχωρήσει στη μετατροπή του κτηρίου σε χώρο κατοικίας ή εργοταξίου, όπως σύμφωνα με κάποιες πληροφορίες, ήταν αρχικά η πρόθεσή του. Δεν μπορεί συνεπώς να αποκλειστεί το ενδεχόμενο να υπάρξει στο εγγύς μέλλον αλλαγή ιδιοκτήτη, και τούτο δικαιολογεί τις σημερινές ανησυχίες για την προστασία και διατήρηση του κενοταφίου στον ίδιο αυτό χώρο. Παραθέτουμε μερικές εικόνες του ναού και του χώρου όπου διάλεξε να ταφεί ο Ανδρέας Κάλβος.
katalogia 